Μαθαίνουμε να συνδεόμαστε από τη γέννηση μας στον κόσμο: το βρέφος αισθάνεται πως η επιβίωση του σχετίζεται με τη φροντίδα που θα πάρει από τους άλλους, κυρίως από τη μητέρα του. Η πρώτη αυτή σχέση εγγράφει μέσα μας (απο την πρώτη μέρα της ζωής μας στον κόσμο ως την ηλικία περίπου των 3 χρόνων) τις πρώτες οδηγίες για το πως σχετιζόμαστε συναισθηματικά με τους άλλους. Οι οδηγίες αυτές κατευθύνουν, σαν αυτόματος (και αυτόνομος) πιλότος συναισθηματικών αντιδράσεων, την ενήλικη ζωής μας και φυσικά τις σχέσεις μας. Ωστόσο, οι στατιστικές δείχνουν πως περισσότερες από το 50% των σχέσεων δεν προχωράνε καλά...

Ψυχολογικό βλέμμα στο συναισθηματικό μας προφίλ

Πού αποτυγχάνουμε λοιπόν στις σχέσεις μας; Πώς καταλήγουμε συχνά τόσο πληγωμένοι κι απογοητευμένοι; Γιατί κάποιοι έχουμε μια σειρά από αποτυχημένες σχέσεις; Ο ακαδημαϊκός ψυχίατρος John Bowlby μελέτησε τις πρώτες βρεφικές εμπειρίες, τις εσωτερικές οδηγίες που αυτές δημιουργούν και το πως κατευθύνουν τις συναισθηματικές σχέσεις της ενήλικης ζωής μας (Θεωρία του Δεσμού ή της Πρόσδεσης). Αποκαλύφθηκε πως οι άνθρωποι έχουμε τρία βασικά συναισθηματικά προφίλ: ασφαλές, ανασφαλές και αποφευκτικό που κυριαρχούν γενικά στον τρόπο που αναζητούμε ή αποφεύγουμε την οικειότητα, που ανταποκρινόμαστε συναισθηματικά, συντροφικά και ερωτικά από τα πρώτα ραντεβού ως το μακροχρόνιο γάμο.

Ασφαλής σύνδεση
Ζεστασιά και οικειότητα χωρίς παιχνίδια χειριστικότητας, δεχόμαστε το σύντροφο μας με τα μικρά μειονέκτημά του και τ´ αντιμετωπίζουμε με σεβασμό. Μοιραζόμαστε μ´ ειλικρίνεια και θάρρος τα συναισθήματα μας, τις νίκες και τις ήττες μας, τις ανάγκες και τις επιθυμίες μας κι ανταποκρινόμαστε σ´ αυτές του συντρόφου μας. Δεν παίρνουμε τα πράγματα «προσωπικά» ώστε ν´ αμυνόμαστε σε κάθε διαφωνία, αλλά κατευθυνόμαστε στη δημιουργική σύγκλιση της διαφορετικότητας μεταξύ των δύο.

Ανασφαλής σύνδεση
Θέλουμε την οικειότητα και τη σχέση και για να τη διατηρήσουμε προσαρμοζόμαστε στις συνθήκες και τις ανάγκες του άλλου, του συντρόφου, ίσως βάζοντας στην άκρη πολλές από τις δικές μας ανάγκες και επιθυμίες. Μας απασχολεί πολύ η σχέση και τα θέματα της, προσπαθούμε να διατηρήσουμε τη θετική επαφή αλλά μας πληγώνει όταν ο σύντροφος μας δεν ανταποκρίνεται με τον ίδιο τρόπο. Η ανησυχία για την εξέλιξη των πραγμάτων συχνά είναι έντονη. Σε συνθήκες έντονου άγχους για την έκβαση της σχέσης η στάση του συντρόφου μεταφράζεται προσωπικά (πχ. με αποφεύγει, αδιαφορεί, κ.λπ.), υπάρχει η τάση να τα βλέπουμε όλα περισσότερο αρνητικά. Για να κατευνάσουμε το άγχος μπορεί να γίνουμε ως και χειριστικοί: απειλή με χωρισμό, ζήλεια, συναισθηματικά ξεσπάσματα, παθητική επιθετικότητα.

Αποφευκτική σύνδεση
Η ανεξαρτησία και η αυτάρκεια είναι ίσως και πιο σημαντικά από την ίδια τη σχέση, θέλουμε την οικειότητα αλλά μέχρι ένα όριο. Στις σχέσεις θέλουμε να διατηρούμε την αυτάρκεια μας, υπάρχει δυσκολία να μοιραστούμε ανοιχτά τα συναισθήματα μας. Προστατεύουμε την ελευθερία μας, πολλές φορές με ασυνείδητους τρόπους.

Όπως στην ανασφαλή σύνδεση υπάρχει υπερευαισθησία στα σημάδια της απόστασης, έτσι στην αποφευκτική η υπερευαισθησία αφορά στην ελευθερία και στην ανεξαρτησία. Οι προσπάθειες του συντρόφου να βρεθούμε πιο κοντά, να έχουμε περισσότερο χρόνο μαζί κ.λπ. μπορεί να μεταφράστουν ως έλεγχος, καταπίεση ή περιορισμός. Ο σύντροφος μπορεί να διαμαρτύρεται ότι μοιάζει σαν να μην τον χρειαζόμαστε, να μην είμαστε συναισθηματικά ανοιχτοί, ότι κρατάμε για μας, ή κρύβουμε, σημαντικά κομμάτια του εαυτού μας, ότι δεν μοιραζόμαστε τα συναισθήματα μας μαζί του. Ίσως μάλιστα οι διαμαρτυρίες του συντρόφου μας να μας κάνουν να νοιώθουμε πιο δυνατοί, ιδιαίτερα αν συγκρίνουμε τον εαυτό μας μ´ εκείνον.
Μπορεί να φτάσουμε στο σημείο να νοιώθουμε πως το τέλος της σχέσης δεν μας νοιάζει. Κι όταν η σχέση φτάσει στο τέλος, μπορεί να αισθανόμαστε πως δεν έχουμε πια δεσμούς, πως δεν υπάρχει πια καμία σύνδεση, αλλά η βαθύτερη αλήθεια είναι πως οι δικές μας ανάγκες (και ανασφάλειες) εδώ απλώς καταπιέζονται κάπου βαθύτερα μέσα μας.

Δύσκολες σχέσεις: όταν η ανασφάλεια συναντά την αποφευκτικότητα

Συχνά τα ετερώνυμα έλκονται, ανασφάλεια κι αποφευκτικότητα συναντώνται περίπου στο 50% των σχέσεων (έρευνες δείχνουν στο γενικό πληθυσμό ποσοστό 20% μ´ ανασφαλή και 25% μ´ αποφευκτική σύνδεση). Οι σχέσεις αυτές μοιάζουν σαν το κυνήγι του ποντικού και της γάτας... ποτέ δεν μπορούν να βρεθούν αγκαλιασμένοι μαζί. Πάντα ο ένας κυνηγάει κι ο άλλος κρύβεται. Ο ένας αναζητά τη συναισθηματική εγγύτητα κι ο άλλος νοιώθει σαν ν´απειλείται η ανεξαρτησία και η ελευθερία του, και όσο ο ένας επιδιώκει τόσο ο άλλος βρίσκει τρόπους να παίρνει αποστάσεις: δουλεύει πολύ, λείπει σε ταξίδι, έχει πολλές υποχρεώσεις κι ασχολίες, ή συχνά είναι κουρασμένος, έχει πολλά και διαφορετικά από του συντρόφου του πράγματα να κάνει, ή το πρόγραμμα και οι επιλογές στη ζωή του είναι πάντα με κάποιον τρόπο πάνω από τη σχέση.
Οι συζητήσεις ή τα παράπονα του συντρόφου συνήθως καταλήγουν σε μηδενικό αποτέλεσμα. Ο αποφευκτικός τύπος δεν πρόκειται να επιτρέψει να εμβαθύνουν οι συζητήσεις πέραν από ένα ορισμένο σημείο. Κι αυτό είναι φυσικό, στην ουσία αποφεύγει τη σύγκρουση - με την έννοια της εκ βαθέων κατάθεσης-, το να νοιώσει ευάλωτος, να έρθει σ´επαφή με τα τρωτά του σημεία και τα βαθύτερα συναισθήματά του. Κι όσο ο αποφευκτικός τύπος παίρνει αποστάσεις, μεταφράζοντας τη προσπάθεια του συντρόφου του σαν τάση για έλεγχο και περιορισμό, τόσο ο ανασφαλής προσπαθεί ακόμα περισσότερο για τη σχέση... νομίζοντας πως είναι πολύ λίγος ή παρά πολύς. Εύκολα το συναισθηματικό αυτό παιχνίδι της συνεξάρτησης διατηρείται επειδή στις συναισθηματικές-συντροφικές σχέσεις ενεργοποιούνται μέσα μας τα μοντέλα σύνδεσης που αναπτύξαμε από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας.

Η επιστημονική εξήγηση: Θεωρία του Δεσμού ή Πρόσδεσης

Με απλά λόγια, οι έρευνες του J. Bowlby και της Ainsworth έβαλαν το τρίχρονο βρέφος να παίξει σ´ένα χώρο που ήταν και η μητέρα του μαζί. Τη στιγμή, που το βρέφος είναι αποσχολημένο και παίζει, η μητέρα φεύγει διακριτικά από το δωμάτιο. Κάποια στιγμή το βρέφος συναισθάνεται την απουσία της. Το κρίσιμο σημείο είναι στην επιστροφή της όπου διαπιστώνεται ο τρόπος σύνδεσης μαζί της: κάποια βρέφη χαίρονται που την βλέπουν (ασφαλής σύνδεση), κάποια βάζουν τα κλάματα (ανασφαλής σύνδεση) και κάποια μουτρώνουν και κάνουν σαν να μην υπάρχει - γυρίζουν την πλάτη και συνεχίζουν να παίζουν (αποφευκτική σύνδεση) σαν να προσπαθούν να δείξουν «αδιαφορία» για την παρουσία της.
Διαπιστώθηκε πως οι άνθρωποι τείνουμε να διατηρήσουμε το βρεφικό μοντέλο σύνδεσης στην ενήλικη συναισθηματική-συντροφική ζωής μας. Η ανάπτυξη του κάθε μοντέλου είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού των ατομικών χαρακτηριστικών του βρέφους, της προσωπικότητας της μητέρας ή των προσώπων φροντίδας του παιδιού και των συνθηκών που βιώνει το βρέφος στη διάρκεια της ανάπτυξης του. Σε γενικές γραμμές ανασφαλείς ή συναισθηματικά ασταθείς γονείς τείνουν να δημιουργούν ανασφαλή παιδιά (κι αργότερα ενήλικες), ενώ γονείς μη διαθέσιμοι συναισθηματικά (επειδή είναι πολύ απασχολημένοι, δεν αντέχουν τη στεναχώρια ή τη δυσαρέσκεια του παιδιού τους κ.ά.) αποφευκτικού τύπου σύνδεσης παιδιά κι ενήλικες.
Ενώ ο ανασφαλής τύπος νοιώθει εύκολα ανησυχία και προσπαθεί να εξασφάλισει τη σύνδεση, ο αποφευκτικός έχοντας πληγωθεί από τη συναισθηματική απουσία της μητέρας για ν´αποφύγει να πληγωθεί ξανά φροντίζει ως ενήλικας να θωρακίζεται πίσω από συναισθηματικές αποστάσεις ασφάλειας (κρύβοντας έτσι τη βαθιά συναισθηματική του ευαλωτότητα κι ανασφάλεια).

Από την ταλαιπωρία της συνεξάρτησης στην ισορροπία της αλληλοσύνδεσης

Παρόλο που οι άνθρωποι δεν αλλάζουμε εύκολα τρόπο συναισθηματικής σύνδεσης, μπορούμε να μην αφήσουμε τις συνθήκες και τις εγγραφές της πρώιμης ζωής μας να προσδιορίσουν την πορεία της ενήλικης.
Όσο οι ανασφαλείς αναζητούν ενδόμυχα μια ασφαλή σύνδεση τόσο τείνουν να συνδέονται μ´ αποφευκτικού τύπου άτομα καθώς έχουν την τάση εξιδανίκευσης του νέου συντρόφου παραβλέποντας το σύνολο του άλλου. Αντίστοιχα οι αποφευκτικοί, μετά από κάθε ματαιωμένη σχέση τείνουν να φοβούνται ακόμα περισσότερο την εξάρτηση στη σχέση κι έτσι θα καταφέρουν να συνδεθούν ξανά μόνον μ´ έναν ανασφαλή τύπο. Καθώς αποφεύγουν τα δυσάρεστα ή αρνητικά συναισθήματα συχνά σβήνουν εύκολα τις δυσάρεστες μνήμες ή και μια προηγούμενη σχέση -όπως αντίστοιχα δεν έχουν πολλές μνήμες από την παιδική τους ηλικία ή έχουν πολλά κενά,- οπότε είναι δύσκολο να καταλάβουν ουσιαστικά τον εαυτό τους. Κάπως έτσι ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται, κάποιοι οδηγούμαστε σε μια σειρά από αποτυχημένες σχέσεις, ενώ αυτό που ονειρευόμαστε και ίσως αναρωτιόμαστε είναι πως να δημιουργήσουμε επιτέλους μια επιτυχημένη σχέση.

Το πρώτο βήμα της ουσιαστικής ελευθερίας από τα βιώματα της παιδικής ηλικίας και από τον αέναο κύκλο της ματαίωσης στις συναισθηματικές σχέσεις είναι να παρατηρήσουμε και να καταλάβουμε τον ίδιο το δικό μας τρόπο σύνδεσης. Τότε χρειάζεται ν´αντιμετωπίσουμε μ´ ειλικρίνεια και θάρρος τις ίδιες τις ανασφάλειες μας, αυτές που είναι βαθιά εγγεγραμμένες μέσα μας.
Πολλές φορές η δημιουργία σχέσης μ´ έναν ασφαλή τύπο μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά (συνήθως είναι δυσκολότερο για τους αποφευκτικούς).
Αναμφισβήτητα η ψυχοθεραπεία έχει αποδειχθεί μέσα από πολλές σχετικές έρευνες, ως ένας από τους καταλληλότερους τρόπους θεραπείας κι αλλαγής. Ωστόσο, όπως και στις σχέσεις, οι άνθρωποι φοβούμενοι την εξάρτηση από το θεραπευτή, δυσκολεύονται να ξεκινήσουν ή εγκαταλείπουν τη ψυχοθεραπεια μόλις νοιώσουν λίγο καλύτερα. Αυτή ακριβώς είναι η στιγμή που αναδύονται οι βαθύτεροι φόβοι της σύνδεσης -αυτοί οι ίδιοι που μας κρατούν φυλακισμένους μακριά από μια ικανοποιητική, συναισθηματικά ασφαλή σχέση- και είναι η στιγμή που χρειάζεται ν´ αντιμετωπιστούν κατά πρόσωπο.
Μια ασφαλής σχέση, όπως στην ψυχοθεραπεία, προσφέρει το περιβάλλον μέσα από το οποίο μπορούμε ν´εξελιχθούμε, μέσα από νέες, βιωματικές εγγραφές και να πάμε πέρα από κρυφούς και φανερούς φόβους. Επειδή, παραδόξως, η ασφαλής σύνδεση αλληλεξάρτησης είναι αυτή που μπορεί να μας προσφέρει την απαραίτητη βάση για να είμαστε αληθινά αυτόνομοι και περισσότερο ανεξάρτητοι.

Photo: Fair use of copyrighted image. Δίκαιη χρήση αντεγραμμένης εικόνας.